ZDANIEM WETERANA

TRADYCJE WYKORZYSTANIA SZTUKI W WYCHOWANIU ŻOŁNIERZY WP

Dzieje wojska są równocześnie dziejami narodu. W obu wymiarach stanowią organiczną niepodzielną jedność i całość. Ów silny związek losów narodu polskiego z historią oręża znajduje odbicie w naszej tysiącletniej kulturze i sztuce. Problematyka wojska i wojny znalazła swoje najpełniejsze odzwierciedlenie w pieśni, muzyce, literaturze oraz w malarstwie batalistycznym.
    Od najdawniejszych czasów rycerstwo polskie szło do walki z pieśnią na ustach, która budziła uczucie patriotyzmu, dodawała otuchy, wzmacniała siły i wolę zwycięstwa nad wrogiem. Muzyka wojskowa - jak pisze T. Maklakiewicz - stanowiła oprawę ceremoniału kulturowego, uroczystości z udziałem wojska, podkreślających siłę i majestat władcy czy wodza; fanfary były atrybutem dostojeństwa i powagi, wywołując pożądane emocje sercach żołnierzy. Muzyka wojskowa pełniła też funkcje praktyczne w toku walk jako środek sygnalizacji i łączności. Rytm bębnów wzmagał napięcie, dodawał sił, głosy trąb zagrzewały do walki, podnosiły na duchu(1). Podobną rolę odgrywały utwory poetyckie, które powstawały spontanicznie, a których autorami byli poeci-żołnierze. Wiele z tych utworów zaginęło. Te, które ocalały, świadczą o głębokim umiłowaniu Ojczyzny, odzwierciedlają myśli, dążenia i ideały typowe dla pokoleń minionych epok historycznych.
    Wypada podkreślić, że przejawy działalności artystycznej w formacjach zbrojnych występowały Już w starożytności. W tych odległych czasach organizowano różne formy uroczystości związanych ze zwycięstwem lub klęską wojsk, a także z wypowiedzeniem wojny czy zawarciem pokoju. W średniowieczu pojawiły się nowe elementy obyczajowo- kulturowe życia wojskowego. Upowszechniły się różnego rodzaju zabawy i gry rycerskie wraz Z towarzyszącą im oprawą ceremonialną. W epoce odrodzenia kolorystyka życia wojskowego nie ograniczała się już tylko do turniejów i zabaw rycerskich, lecz przybierała coraz bogatsze formy. Istotnego znaczenia nabrały wówczas przeglądy wojsk i parady oraz takie atrybuty, jak ordery i odznaczenia, proporce i sztandary, a także zbroja odznaczająca się często walorami estetycznymi jako arcydzieło sztuki płatnerskiej. Te wszystkie elementy obyczaju wojskowego, będąc pierwowzorem współcześnie rozumianego wychowania przez sztukę, wspierały proces kształtowania wzoru osobowego rycerza, zgodnie z wymaganiami i duchem epoki.
    W XVIII wieku, wraz z powstaniem masowych armii narodowych, wyłoniła się potrzeba kształtowania obywatelskiej i moralnej świadomości żołnierzy. Ważną w tym rolę zaczęła spełniać działalność kulturalno-artystyczna w szkołach wojskowych, które w Polsce zaczęły powstawać w drugiej połowie XVIII wieku, szczególnie zaś w Szkole Rycerskiej, oraz w Korpusach Kadetów. Duży wpływ na kierunki kształcenia i wychowania młodzieży w Szkole Rycerskiej wywarły postępowe idee Oświecenia. Przenikające do niej nurty społeczno-polityczne i kulturalne uczyniły ją uczelnią postępową i nowoczesną.
    W szkole Rycerskiej po raz pierwszy w historii polskiego szkolnictwa wojskowego włączono sztukę do procesu wychowania kadetów. Szczególną w tym względzie rolę spełniał teatr kadecki, którego repertuar nawiązywał do idei i zasad moralnych Katechizmu Rycerskiego(2) tej uczelni. Wielostronnemu rozwojowi młodocianych słuchaczy służyły wieczorne spotkania w sali wielkiej Pałacu Kazimierzowskiego, których czas wypełniały lekcje tańca, muzyki, fechtunku, woltyżerki, także bale i spotkania towarzyskie. Dodać należy, że sale pałacu zdobiły wówczas płótna przedstawiające najwybitniejszych Polaków i Europejczyków, portrety sławnych wodzów, uczonych i twórców kultury narodowej(3).
    Żywą działalność kulturalno-oświatową prowadzono w Legionach Polskich we Włoszech. Przyświecało jej hasło: "Prawy żołnierz świadomym obywatelem". Podstawowym celem pracy wychowawczej w Legionach było rozwijanie i pogłębianie uczuć narodowych żołnierzy walczących na obczyźnie oraz budzenie wiary w sens walki o niepodległość Polski. Do prowadzenia działalności oświatowo-wychowawczej powołano specjalne instytucje, takie jak: "Szkoła żołnierska" oraz "Instytut Rzymski Dąbrowskiego"(4). Wydano Elementarz dla żołnierzy oraz Śpiewnik obozowy. Ukazywały się również dwie gazety Dekada Legionowa i Żołnierz Polski. Warto przypomnieć, że na rzecz oświecenia patriotyczno-obywatelskiego żołnierzy aktywnie działali tej miary poeci, jak: Józef Wybicki i Cyprian Godebski.
    Szczególną rolę w wychowaniu żołnierzy polskich w Legionach Henryka Dąbrowskiego spełniały poezja i pieśń. Odzwierciedlały one nastroje żołnierzy, były wyrazem ich tęsknoty za krajem ojczystym. Rolę poezji w życiu legionistów dość wymownie uwypuklił S. Witwicki, pisząc: "Zdawałoby się, że wojownicy i tułacze polscy tak z sobą wtenczas całą naszą poezję unosili, jak przed wiekami lud Pański uprowadzał z sobą arkę świętą po obozach i pustyniach. Ale ta poezja była całkiem w czynie. Zamiast liter miała wystrzały i cięcia, rymami w niej były jedne po drugich zwycięstwa, a ogólną jej treścią było poświęcenie się bez granic dla Ojczyzny. Nie mogło rozkwitnąć piśmiennictwo między ludźmi, co trzymali w ręku nie pióro, lecz karabin, albo lance. Wszelako w legionach naszych każdy prawie batalion i każdy prawie szwadron miał własnego rymotwórcę. Śpiewano w marszach a zwłaszcza w obozach rozmaite ich piosenki i dumy. Żadna kompania piechoty, żaden pluton kawalerii, nie nudził się tymi rymami, owszem każdy w nich sobie smakował, bo w każdej piosence i w każdej dumie była mowa o Polsce. Czy poeta opiewał zwycięstwo swego pułku, czy też zgon swoich przyjaciół, nie wymagano od niego ani nadzwyczajnych pomysłów, ani świecących wygładzeniem wierszy i aby u wszystkich oficerów, podoficerów i żołnierzy używał wziętości i sławy autorskiej, dosyć mu było wyrazić z wiarą tę prostą a wielką myśl narodową - "tu o to chodzi że Polska być musi...". Ta batalionowa i szwadronowa poezja miała swoją epopeję, ów sławny śpiew: Jeszcze Polska nie zginęła, co następnie przeszedł w usta całego narodu /.../ Zdaje się, iż jak niegdyś na Iliadę składała się cała Grecja, tak za stworzycieli naszej piosenki trzeba wziąć wszystkich rodaków bez wyjątku, którzy walczyli w legionach Dąbrowskiego i Kniaziewicza(5). 
    Zrosła się ta pieśń nierozerwalnie z Legionami H. Dąbrowskiego we Włoszech. Stąd powędrowała do kraju stając się polskim hymnem głoszącym idee wskrzeszenia ojczyzny w jej bycie państwowym(6).
    Wiele uwagi wychowaniu żołnierzy poświęcono w okresie powstań narodowych. Tworzy się wówczas wojsko narodowe o demokratycznych stosunkach wewnętrznych. Żołnierza traktuje się zarazem jako pełnoprawnego obywatela kraju(7). Nowy charakter sił zbrojnych i nowe zadania wymagały szeroko rozwiniętej i intensywnej pracy oświatowej, w której czołową rolę wyznaczono literaturze narodowej. Np. w zrywie listopadowym powstańcy szli do walki zagrzewani romantycznymi hasłami i poezją Juliusza Słowackiego. Szczególną popularnością cieszyły się dwa jego utwory powstałe na początku powstania i opublikowane w masowym nakładzie tj. Oda do Wolności i Hymn. Bezpośredni związek poezji romantycznej z wybuchem walki zbrojnej najcelniej i najzwięźlej scharakteryzował jeden z uczestników Nocy Listopadowej: "Słowo stało się ciałem a Konrad Wallenrod - Belwederem".
    Celową i systemową działalność kulturalno-artystyczną w Wojsku Polskim rozpoczęto od odzyskania niepodległości w 1918 roku. Wówczas to powołano do życia szereg instytucji i organizacji oświatowych, czerpiąc z doświadczeń Legionów Polskich we Włoszech. W 1919 roku powstała Centralna Biblioteka Wojskowa, powołano Muzeum Wojskowe i Główną Księgarnię Wojskową. Korzystne warunki dla rozwoju działalności oświatowej stworzyła ustawa sejmowa o obowiązku nauczania szkolnego na poziomie podstawowym w wojsku. Realizując tę powinność powołano do życia szkoły żołnierskie dla początkujących oraz rozwinięto sieć bibliotek oświatowych. Z nie mniejszą starannością traktowano problematykę życia kulturalnego żołnierzy. Szczególną rolę przypisywano amatorskiemu ruchowi teatralnemu. "Jest to rzecz nader doniosła
  - czytamy w ówczesnych wskazaniach dla referentów oświatowych
  - wskazuje dowodnie, że zgodnemi i wspólnemi siłami można zrobić wiele. W miejscowościach, gdzie trudno o rozrywkę godziwą, ma teatr żołnierski wielkie znaczenie i powodzenie, a kierownikowi jako też amatorom daje zawsze pełne zadowolenie. Teatr to instytucja pouczająca i kształcąca. Tak zwani "wędrowni artyści" winni być zawsze chętnie widziani w koszarach, oni urozmaicają wielce szare i jednostajne życie żołnierza, którego bawi każda nowość. W koszarach winna być zawsze scena teatralna(8).
    O tym, jak wielkie było zapotrzebowanie na ten rodzaj sztuki, pisze M. Lewicki: "Towarzyszyła mu wszędzie miłość i przywiązanie żołnierzy, uznanie przełożonych, zachwyt cywilów, stał on się pokarmem duchowym szerokich rzesz żołnierskich, ich chlebem codziennym, nałogiem niemal. Zaprawdę, jak ongiś lud rzymski wołał panem et civenses, tak żołnierz I brygady, a później I dywizji, uważał, że obok fasunku chleba i rumu ma jeszcze prawo uradowania swej duszy kilka razy w miesiącu we własnym teatrze żołnierskim i z przywileju tego korzystał w całej pełni"(9).
    W okresie międzywojennym rozwijała się także samorodna twórczość literacka szeregowych żołnierzy, których wiersze drukowano w latach 1927-1938 na łamach Żołnierza Polskiego, a następnie opublikowano w zbiorze pt. Wiersze żołnierskie. We wstępie do tego wydawnictwa czytamy: "Oddajemy do rąk czytelników niezwykłą książkę, pierwszy zbiór żołnierskich wierszy, świadectwo kultury żołnierza Polski Odrodzonej. Niezwykła jest ta książka dlatego, że oprócz wierszy pisanych przez szeregowych o wykształceniu zahaczającym o maturę, znajdują się w niej i inne, pisane przez prostaczków /.../. Pod postacią wierszyka chcieli wylać swój zachwyt, ból czy umiłowanie doli żołnierskiej"(10).
    Poza teatrem i literaturą /czytelnictwem/ dostrzegano również w tym okresie kształcące i wychowawcze oddziaływanie dzieł malarskich na żołnierzy. Pisze o tym np, B. Gebert: "Poza samą dydaktyczną stroną i poza estetyczną dekoracją sali i korytarzy koszarowych, należy nauczyć żołnierza patrzeć w ogóle na obraz, wyrabiać w wojsku kulturę wzroku, kształcić zmysł estetyczny. /.../ Jakżesz wiele nauczyć można historii z obrazów nieśmiertelnego Matejki, Grottgera, Kossaka, którzy tak po mistrzowsku ująć i odtworzyć potrafili przeszłość i ducha polskiego w swych obrazach"(11).
    Rolę działalności kulturalno-oświatowej w całokształcie wychowania wojskowego w II Rzeczypospolitej ukazał M. Porwit w pracy pt. Duch żołnierski (organizacja wychowania żołnierza)(12). W załączonym do pracy schemacie pod tytułem: Graficzny obraz całokształtu wychowania, autor sformułował zadania wychowawcze oraz sposoby ich realizacji. Do podstawowych zadań wychowawczych Porwit zaliczył: rzemiosło wojskowe (umiejętność walki), obowiązek wobec państwa, miłość do ojczyzny, kult wodza, honor żołnierski, koleżeństwo, karność, samodzielność, inicjatywę, spójność duchową i tradycje oddziału. Cele powyższe osiąga się, według tegoż autora, przez wyszkolenie bojowe, fizyczne, musztrę, nauki wychowawcze, ceremoniał wojskowy oraz działalność kulturalno-oświatową.
    Tę ostatnią uznano zatem za jeden z wielu równoważnych elementów kompleksowego oddziaływania wychowawczego na żołnierzy. Przypomnijmy, iż działalność ta charakteryzowała się dużym bogactwem form, m.in. obejmowała obchody i uroczystości żołnierskie, występy chórów i zespołów muzycznych, teatr, kino, audycje radiowe, wycieczki krajoznawcze, czytelnictwo, nauczanie początkowe.
    Druga wojna światowa nie przerwała działalności kulturalno-artystycznej w Wojsku Polskim. Była ona prowadzona nadal we wszystkich formacjach bojowych i oddziałach polskich niezależnie od miejsca ich tworzenia i orientacji politycznych.
    W Armii Polskiej we Francji funkcjonował w Ministerstwie Spraw Wojskowych - Wydział Propagandy i Oświaty, który kierował pracą wychowawczą wśród żołnierzy. Do prowadzenia działalności oświatowo-kulturalnej i ideologicznej zostały powołane takie instytucje, jak: świetlice żołnierskie, domy żołnierza, Teatr Wojska Polskiego, Samochodowa Kolumna Polskiego Radia, kino i orkiestry. W ramach Teatru WP działały Polowe Czołówki Teatralne, występujące w strefach przyfrontowych z piosenką, skeczem i poezją. We wszystkich pułkach tworzono orkiestry zajmujące się m.in. popularyzacją muzyki wojskowej kompozytorów polskich(13).
    W Wielkiej Brytanii do kierowania pracą oświatowo-wychowawczą w jednostkach WP powołane zostało Biuro Propagandy i Oświaty w Sztabie Naczelnego Wodza(14). Aparat oświatowy organizował wieczory artystyczne w obozach (śpiew, muzyka, recytacje) oraz kolportował prasę żołnierską. Rozwijały także działalność teatrzyki żołnierskie z udziałem zawodowych aktorów. Organizowano również koncerty muzyki polskiej. W pracy wychowawczej wykorzystywano także film i czytelnictwo literatury oraz prasy polskiej.
    W Armii Polskiej w ZSRR praca kulturalna jako element wychowania była zorganizowana podobnie jak w formacjach polskich w Wielkiej Brytanii. Całokształtem pracy wychowawczej kierowało Biuro Propagandy i Oświaty, w którego skład wchodził m.in. Referat Widowiskowo-Muzyczny(15). Kierował on działalnością teatru armijnego, nadzorował działalność teatrzyków dywizyjnych (tzw. polowych), organizował imprezy, koncerty, ustalał programy pracy artystycznej w klubach i świetlicach żołnierskich.
   Na uwagę zasługuje działalność kulturalno-artystyczna prowadzona w formowanych jednostkach Wojska Polskiego: I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki i w I Korpusie na terenie ZSRR. W jednostkach tych nadano działalności oświatowej i kulturalno-artystycznej wysoką rangę(16). W maju 1933 roku wydano Instrukcję tymczasową o służbie kulturalno- oświatowej w I Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki. W strukturze aparatu oświatowego występował klub dywizyjny, a w jego ramach działały: teatr, czołówka filmowa, orkiestra, kino, biblioteka i redakcja gazety(17). Bezpośrednio odpowiedzialnym za pracę artystyczno- rozrywkową i sportową był dywizyjny instruktor propagandy artystycznej. W pułkach pracą kulturalną kierował instruktor propagandy artystycznej, mający do pomocy bibliotekarza.
    Na podkreślenie zasługuje dbałość o rozwój działalności artystycznej. Teatr dywizyjny, którego pierwszym dyrektorem był Leon Pasternak, odwiedzał jednostki i rejony formowania, dając wiele przedstawień. O tworzeniu się teatru wspomina S. Mrozińska: "W ciągu paru tygodni sformowała się grupa aktorów czy półamatorów, do których dyspozycji paru zdolnych poetów oddało swoje pióro, aby pośpiesznie, często dosłownie na kolanie, sklecić potrzebny właśnie tekst"(18). Program teatru składał się z wierszy, skeczy, pieśni, obrazów słowno-muzycznych, mówiących o codziennym życiu, szkoleniu i walce żołnierzy.
    W 1. Dywizji rozpoczął również działalność teatrzyk kukiełkowy, który stał się kolejno teatrzykiem korpuśnym, a następnie armijnym. Teatrzyk dość szybko osiągnął dojrzałość artystyczną dzięki pomocy Moskiewskiego Teatru Opery i Baletu(19).
    Wychowawczo funkcjonowała poezja frontowa, odzwierciedlająca życie i walkę żołnierzy(20). Na jednym z postojów marszu dofrontowego L. Pasternak skomponował wiersz Warszawskoje szosse. Po bitwie 1. Dywizji pod Lenino Lucjan Szenewald napisał popularną do dziś Balladę o 1. batalionie sławiącą bohaterstwo żołnierza polskiego, która stała się perłą polskiej poezji frontowej. Wiersze o tematyce wojskowej i patriotycznej pisali wówczas także Adam Ważyk i Jerzy Putrament. Utwory te były bliskie psychice żołnierzy, którzy powszechnieje czytali, słuchali lub recytowali(21).
    Nie mniej znaczącą rolę odgrywała masowa pieśń żołnierska. Teksty piosenek pisali m.in. A. Ważyk, J. Putrament, J. Walden i inni. W tym okresie powstawały melodyjne i rytmiczne piosenki żołnierskie, które weszły na stałe do repertuaru pieśni wojskowych. O emocjonalnym oddziaływaniu tych piosenek wspomina W. Grosz, pisząc: "Urocze dziewczątko w mundurze śpiewało niewielkim, czystym głosikiem przy akompaniamencie "bajana" i skrzypiec, piosenkę o Warszawie i doprawdy, nie było ani jednej twarzy, po której by łzy nie spływały"(22).
    "W dziejach literatury ojczystej - czytamy we wstępie do tomu wierszy Michała Zielińskiego "Serce w plecaku'"- nurt żołnierski zajmuje miejsce szczególne. Pieśń była u nas zawsze orężem w walce, sygnałem i pobudką do boju, siedliskiem wzniosłych uczuć patriotycznych, głosicielką sławy żywych i poległych bohaterów. Ojej sile, magii, trwaniu przez pokolenia decyduje częstokroć nie wyrafinowany kształt estetyczny, lecz prostota i szczerość, trafne uchwycenie chwili dziejowej, dotknięcie czułych strun ukrytych w sercu każdego człowieka"(23).
    W pracy kulturalno-oświatowej w jednostkach WP na terenie Związku Radzieckiego ważną rolę odgrywały kluby i świetlice. Były one organizowane podczas dłuższych postojów w namiotach, ziemiankach, chatach wiejskich, w samochodach. Świetlice oficerskie stawały się placówkami, w których od świtu do nocy panował ożywiony ruch. Tam koncentrowało się życie kulturalne. Były one miejscem, gdzie prowadzono lekcje języka polskiego, gdzie odbywały się próby zespołów artystycznych, gdzie czytano książki, prasę, ulotki i komunikaty z frontu, Słuchano radia muzyki z płyt, grano w warcaby i szachy, wykonywano dekoracje okolicznościowe urządzano okolicznościowe wystawy plastyczne.
    Armia polska przekraczając Bug weszła w nową fazę działań bojowych już na terenie ojczystym. Wówczas dekretem KRN nastąpiło połączenie Armii Ludowej w kraju z Armią Polską ZSRR. Powstało Wojsko Polskie, którego naczelnym dowódcą został M. Rola-Żymierski(24). Do kierowania pracą kulturalno-oświatową w Wojsku Polskim powołano Głównym Zarządzie Polityczno-Wychowawczym w ramach Oddziału Propagandy i Agitacji, Wydział Kulturalno-Artystyczny oraz Wydział Nauki Języka Polskiego i Walki z Analfabetyzmem(25).
    Rozkazem Naczelnego dowództwa WP, w październiku 1944 r. został utworzony Teatr Wojska Polskiego z siedzibą w Lublinie, którego kierownikiem został mjr Krasnowiecki, W tym samym czasie powstały także w Lublinie Centralny Dom Żołnierza, wytwórnia filmowa, redakcja Polski Zbrojnej, Żołnierza Polskiego i Skrzydlatej Polski oraz Muzeum Wojska Polskiego(26).
    Tak więc na szlaku bojowym Wojaka Polskiego od Lenino, przez Chełm i Lublin, w walkach o przyczółki nad Wisłą, aż do Berlina - muzy nie milkły między walczącymi. Teatry i estrady żołnierskie występowały z programami, które głęboko poruszały frontową widownię. Pieśni z wielkiego repertuaru narodowego i piosenki pisane w czasie marszu do Ojczyzny, strofy poezji romantycznej, dramaty A. Fredry, wiersze L. Pastemaka, L. Szenwalda i A. Ważyka krzepiły uczucia patriotyczne żołnierzy.
    9 maja 1945 roku w Wandlitz, w Koncercie Zwycięstwa, wystąpił Teatr I Armii Wojska Polskiego, przed niepowtarzalną już widownią. W sali koncertowej zasiedli przedstawiciele dowództw Wojska Polskiego, Armii Radzieckiej, sił zbrojnych USA, Wielkiej Brytanii i Francji.
    Po wojnie działalność kulturalno-oświatowa stała się integralną częścią pracy wychowawczej prowadzonej wśród oficerów, podoficerów żołnierzy służby zasadniczej. Powołane zostały do życia wojskowe Instytucje i ośrodki kulturalne. Rozkazem MON z 16 kwietnia 1944 roku została wznowiona działalność Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, którego IV wydziałowi nadano nazwę Wydziału Odbudowy Dorobku Kultury Wojskowej. Z jego inicjatywy nastąpiła odbudowa tradycyjnych instytucji kulturalnych Wojska Polskiego, a więc:
     - Centralnej Biblioteki Wojskowej oraz bibliotekarstwa wojskowego,
     - Archiwum Wojskowego,
     - Muzeum Wojska Polskiego,
     - Wojskowego Biura Historycznego,
     - Towarzystwa Wiedzy Wojskowej.
    Utworzono również Centralny Zespół Pieśni i Tańca Wojska Polskiego, orkiestrę WP, a w okręgach wojskowych zespoły pieśni i tańca. W jednostkach wojskowych nastąpił rozwój amatorskich zespołów artystycznych. Teatrowi 1. Dywizji nadano rangę Teatru Wojska Polskiego ze stalą siedzibą w Łodzi. Powołano Domy Oficera i Domy Żołnierza oraz w pododdziałach świetlice żołnierskie. W strukturze organizacyjnej wojska wyodrębniono pion kulturalno-oświatowy, w Głównym Zarządzie Politycznym Wojska Polskiego utworzono Zarząd Kultury i Oświaty, a w okręgach wojskowych powołano oddziały kultury i oświaty. Na niższych szczeblach wprowadzono etaty instruktorów kulturalno-oświatowych.

Piotr ROZMYSŁOWICZ

Bibliografia: Piotr Rozmysłowicz, Wychowawcza funkcja sztuki w wojsku, Akademia Obrony Narodowej, 1995

(1) - Maklakiewicz T. Temat wojskowy w muzyce. W: Wojsko, literatura, sztuka. Materiały z sesji naukowej, Warszawa 1980, s. 157
     (2) - Czartoryski A. Katechizm Rycerski, Warszawa 1816.
     (3) - Cytowski J. Wychowanie wojskowe w okresie Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 1973, s. 68-84.
     (4) - Zob.: Archiwum Wybickiego. T. 1 (1768-1801). Gdańsk 1948.
     (5) - Witwicki S. Wieczorny Pielgrzym, W: Mościcki H. Ludzie wolni są braćmi (dokumenty). Kraków 1947, s. 46
     (6) - Adrjański J. Pieśni sercu bliskie. Warszawa 1976.
     (7) - Karwin J.. Pomianowski E., Rutkowski S. Z dziejów wychowania wojskowego w Polsce. Od początków państwa polskiego do 1939 r. Warszawa 1965, s. 20.
     (8) - Ogólne wskazówki dla referentów oświatowych przy kompaniach, batalionach i równorzędnych jednostkach. Jarosław 1921, s. 8.
     (9) - Lewicki M. Legion w Niebie, operbujda w jednym akcie z Prologiem z repertuaru Teatru Polowego I Brygady Legionów Polskich. Warszawa 1939, s. 6.
     (10) - Wiersze żołnierskie. Warszawa 1938.
     (11) - Gebert B. Jak uczyć żołnierza dziejów ojczystych. Warszawa 1921, s. 4
     (12) - Porwit M. Duch żołnierski (organizacja wychowania żołnierza). Warszawa 1935
     (13) - Z dziejów wychowania wojskowego w Polsce. Praca zbiorowa pod red. S. Rutkowskiego. Warszawa 1969, s. 18-22.
     (14) - Tamże, s. 60.
     (15) - Tamże s. 82
     (16) - Zob.: Sokorski W. Wychowanie i kształtowanie świadomości obywatelskiej żołnierzy jednostek 1 Armii Wojska Polskiego. W: Wojsko-Literatura-Sztuka. Materiały z sesji naukowej. Warszawa 1986.
     (17) - Zbiniewicz F. Armia Polska w ZSRR. Warszawa 1963, s. 54.
     (18) - Mrozińska S. Karabin i maska. Łódź 1964. s. 43.
     (19) - Brok B. Kukiełki na froncie. W: Kultura i Oświata w WP 1958 nr 3, s. 14
     (20) - Zob.: Sielicki F. Frontowa twórczość pisana kościuszkowców. W: Wojskowy Przegląd History czny 1983. s. 332-340
     (21) - Ludwiczak S. Zarys dziejów działalności kulturalno-oświatowej w wojsku. W: Analiza problemów kultury i oświaty' w wojsku. Warszawa 1972, s. 72
     (22) - Grosz W. Gdy rodziło się Wojsko Polskie, Warszawa 1959, s. 45
     (23) - Grabowski S. Poezja żołnierska 1 Armii Wojska Polskiego. W: Kultura i Oświata 1987 nr 2.
     (24) - ND WP, Rozkaz nr 1 z 29.07.1944 r. W: Wojsko Polskie 1944-1947, Prasa Wojskowa. Warszawa 1947, s. 5.
     (25) - Nalewajko T. Rozwój pracy kulturalno-oświatowej w Wojsku Polskim. Warszawa 1966 (maszynopis pracy magisterskiej).
     (26) - Z zagadnień rozwoju Wojska Polskiego. Praca zbiorowa pod red. J. Margulesa. Warszawa 1964, s. 56.

« Powrót do listy